هنر کاشیکاری، علاوه برتاثیر و جان بخشی زیبا به تزئینات هر محیط و فضایی، جنبه کاربردی و مهندسی از لحاظ عایق رطوبت وقرارگیری در زمره مصالح نازک کاری، علمی برای نمایش مفاهیم قالبا معنوی و عرفانیِ مخصوص به یک کاربری است؛ طبیعت، یکی از بهترین منابع الهام جهت ارائه طرح‌هایی در شکل کلی یا نقوش کاشی، با القای این مفاهیم و احساسات است. در کنار آن فرتاب‌هایی از هندسه ، جهت ایجاد الگوهای مصنوع نیز مطرح است. با این حال آنچه مجموعا در ادراک می گنجد، عدم قطعیت در این گونه الهامات است؛ چرا که ممکن است ذهنیتی (خواه مستقیم یا با درک مفهومی غیرمستقیم) ، با تفکر درهر پدیده مصنوعی، آن را نیز به منشایی طبیعی ربط دهد. (هیچ فرمی تصادفی ایجاد نشده و هیچ جزئیاتی به دست شانس سپرده نشده است.)
( می‌توان کانسپت آنرا برگرفته از نظم لانه زنبورعسل نیز برداشت کرد)
از آجرلعابدار ایرانِ کهن تا تزئینات کاشیکاری
طبق تحقیقات هانس ای.وولف در کتاب صنایع دستی کهن ایران، آغاز کاربرد آجرهای لعابی در این سرزمین، مربوط به زمان بابلیان بوده و در هزاره دوم ق.م در عیلام نیز استفاده می‌شده است. دروازه بابل به عنوان یک اثر جذاب از آجرکاری لعابدار شناخته می‌شود که متعلق به بیش از ۲۶۰۰ سال پیش است.
همچنین برخی دیگر، آجرهای لعابدار زیگورات چغازنبیل را قدیمی‌ترین نمونه آجرهای لعابدار خاورمیانه گمانه
می زنند که متعلق به ۳۳۰۰ تا ۳۴۰۰ سال پیش است .
در دوره‌های تاریخی بعد، مهم‌ترین نمونه‌های آجرهای لعابدار، در دروازه ایشتار بابل و کاخ‌های هخامنشی شوش(فلات ایران) که متعلق به داریوش اول است را می‌توان یافت. (سده پنجم ق.م)
در زمانه سلوکیان، پارت‌ها و ساسانیان، کاربرد این نوع از آجر معمول نبوده و به نظر می‌رسد که در دوره سلجوقیان (۱۰۳۷ تا ۱۱۵۷) این شیوه، به خصوص در تزئین مساجد ، به اوج خود رسیده است.(نمونه: تزئینات آجر لعابدار در مسجد جمعه اصفهان)
از قرار دادن منظم آجرهای کوچک با رویه لعابدار در بستری از آجرهای معمولی برای تزیین، مصرف نخستین کاشی‌های رنگی رواج پیدا کرد. رنگ‌های اصلی آن، فیروزه‌ای، آبی آسمانی و نارنجی ملایم بود. بیشتر طرح‌ها اشکال هندسی مثل پنجره مشبک و چند ضلعی و پیچ و خم‌دار بودند؛ ولی تمام نوشته‌ها به صورت مستطیل بود. (نمونه: آرامگاه مومن خاتون، نخجوان -آذربایجان، ۱۱۵۸ میلادی)
کاشی‌های نقش‌دار، در پایان سده دوازدهم در ایران پدید آمد که نوع جدیدی از تزیین دیوارهای سفالی بود. این کاشی‌های منقش اغلب در مراکز کاشیکاری کاشان در مرکز ایران ساخته می‌شد؛ کاشی ها در ۲ نوع تولید، مصرف و صادر می‌شدند:
الف) کاشی‌هایی که روی آن صاف رنگ آمیزی شده و طرح و نقش آن صلیب و ستاره بود.
ب) کاشی‌های بزرگ که رویه آن برجسته بود و بیشتر در ساختمان محراب‌ها در مسجد به کار برده می‌شد.
در میانه سده چهاردهم بود که شیوه دیگری در کاشیکاری در خاور ایران پدید آمد و آن کاربرد کاشی‌های معرق بود؛ از کنار هم قرار دادن قطعات ریز و مختلف‌الشکلی از کاشی‌های یک رنگ، که بر طبق طرح و نقشی که قبلاً کشیده شده است آنها را می‌برند، تزئینات کاشی معرق شکل می گیرد. از سده هفدهم میلادی، یعنی زمان شاه عباس، کاشی‌های چند رنگ، جای کاشی‌های یک رنگ بریده شده را گرفت. روش لعاب چند رنگ که آن را هفت رنگ می‌خواندند، از کوزه گری عمومی آغاز گردید و به کاشیکاری رسید. (نمونه: مسجد شاه اصفهان، مسجد شیخ لطف‌الله و دو کلیسای سنت ماری و سنت الیزابت در جلفا). متاسفانه این هنر در سده هجده و نوزده میلادی به تباهی گرایید و فقط در زمان سلطنت رضاشاه (تقریبااز ۱۹۳۰ م) بار دیگر زنده گردید. مسئله دیگر، احتیاج بناهای تاریخی و هنری ایران به مرمت و بازسازی بود که احیاء این نوع کاشی کاری را ضروری می کرد.
البته قابل ذکر است که در دوره قاجار نیز مطابق با همان سبک صفویان، کاشی در انواع کاربری‌ها و بناها ( به خصوص سردر) استفاده می‌شد؛ که ﻋﻼﻭﻩ ﺑﺮ ﻧﻘﺶ کارکردی ﻭ ﺗﺰیینی، القاکننده پیام‌های فرهنگی، ﺍﺟﺘﻤﺎعی ﻭ ﺳﻴﺎسی نیز بود.
تعابیر نقوش کاشی کاری و اهمیت الهامات
کاشی‌کاران مربیان هنری جامعه در زمان خود بودند؛ از این رو می‌بایست به دنبال معانی رفت که در هدف خلق این نقش و نگارها نهفته است، به دنبال شیفتگی و ارادت و عشقی رفت که حاصلش در هنر، این چنین توانگری و توانمندی است.
می‌توان سفال را “اولین نشانه حضور چرخش دست‌های آدمی در خلق هنر” دانست؛ و کاشیکاری نیز برخاسته از تجارب کهنه و پردوام این مهم است. این هنرزبان دل هنرمندانی‌ست که هنر را عبادتی می‌دانستند که هرگز ریا و تزویر در آن راهی نداشت. خواه برای به تصویر کشیدن باور های دینی نظیر دوزخ و فردوس، ویا واقعه مهم تاریخی همچون نبرد و مسائلی از قبیل شکار، عروج و…
کاشی در انگلیسی با عنوان Tile شناخته می‌شود که برگرفته از واژه لاتین tegula مشتق شده از فعل tegere به معنای پوشاندن و پوشش دادن است؛ و همانطور که گفته شد، این خصوصیت از فواید و کارایی های استفاده از آن در نازک کاری‌هاست. حال در مقایسه با هرآنچه در حکمت طبیعت است، از پوشش ونظم سازماندهی شده تا زیبایی و ظرافت این مجموعه، و همچنین درموردمصنوعات که خود شامل یک واقعه نیز هستند(نظیر روایت‌ها و نبردها چنانچه در مبحث پدید آوردن چشم اندازی نو در این هنر و در عصر زندیه، مدد گرفتن از داستان‌های نظم و نثر در ادبیات کهن ایران ، موثر بوده است) نیز، مسئله حمایت‌گری یک ارزش و شایستگی آن در همراهی با یک عامل کاربردی، در مکانی مناسب و طالب آن مفهوم، می‌توان به درک بهتری از روابط ِ قوی، در تاثیر مسئله طبیعت و مصنوعات در دیزاین هنر کاشیکاری، دست یافت.
به نظر می رسد که نهایتا مسئله وحدت، از مهم‌ترین اهداف قرارگیری زنجیروار این جزئیات مستقل، درکنار یکدیگر است؛ چه در گذشته که به اقتضای نیازها و باورهای آن عصر، مفاهیم مورد نظر عموما با حالتی عرفانی و متمایز از روزمرگی عادی در بنایی هنری، بیان می‌شد و چه در عصر حاضر، که خواست کاربر، در جهت خلق اثری توسط جزئیات هنری ارزشمند، و جدا ازعاداتی است که به ارزش‌های مورد نیاز بی توجهی کرده و مفاهیم گذشته را نیز به فراموشی می‌سپارد. به همین جهت است که گاه به الهام از همان شیوه قدیمی در ترکیب با مدرنیته پرداخته، با شبیه‌سازی تقریبی آن به آرامش و خواست مورد نظر دست می‌یابد. هانری استیلن می‌گوید: (تزیین کاشی فقط بخش الحاقی که هنرمند روی سازه‌ای موجود (می‌چسباند) نیست. بلکه سنتز و برآیند همه هنرهاست و تنها یگانگی و اتحادی دقیق توانسته بین شیوه‌های مختلف بیان تجسمی، به خلق این دستاورد همگن توفیق یابد... این پوشش (پوشاکی) نیست که بتوان بدون بروز تغییرات مهم در معنای اثر آن را حذف کرد)
در پایان٬ هنرزاده اندیشه و درخدمت آن است. تفکر در نظام هستی (خواه هنر خالق یا ساخته دست مخلوق) سبب درک،فهم نیاز،تکاپو و در نهایت لذت بردن از این فرایند انتخابی می‌شود. این لذت با خلق هنر مهندسی شده و بر پایه اندیشه و علم و خدمتی هرچند غیرقابل قیاس، به این چرخه طبیعی، افزون می‌شود.
منابع:
صنایع دستی کهن ایران- هانس ای.وولف- ترجمه دکتر سیروس ابراهیم زاده
مطالعه ویژگی و ساختار نقوش سردر بناهای کاشی کاری شده در شیراز در دوره قاجار، (پنجه باشی،دولاب)،۱۳۹۵
مقاله هنر کاشیکاری تبلوری از ذوق و ارادت و عشق، هادی هدایت
دیدگاهتان را بنویسید